۱. ریشه‌های تاریخی و شکل‌گیری مراسم
عزاداری برای امام حسین (ع) از نخستین سال‌های پس از واقعه کربلا شکل گرفت. خاندان و بازماندگان ایشان، به‌ویژه حضرت زینب (س)، با برگزاری مجالس عزا در کوفه، شام و مدینه، آغازگر این آیین شدند. بعداً، در دوره‌های امام سجاد (ع) و امام صادق (ع)، این مراسم سازمان‌یافته‌تر شد و شامل نوحه‌خوانی، روایت عاشورا و عزاداری سنتی می‌گردید.
در ایران، شکل‌گیری رسمی عزاداری‌ها با روی کار آمدن صفویان آغاز شد. شاه اسماعیل اول، با اعلام تشیع به‌عنوان مذهب رسمی کشور در سده ۱۶ میلادی، مناسبتی را فراهم کرد تا شیعیان دست به همبستگی زده و هویت مشترکی را بنا نهند. این مراسم بعدها در دوره قاجار رونق بیشتری یافت؛ چنان‌که شادی‌های سیاسی و جایگاه حکومتی اغلب با بزرگ‌داشت نمادین عاشورا گره خوردند .
۲. آداب و رسوم پررنگ در ایران
دسته‌عزاداری
از قرن چهارم هجری در ایران و عراق رایج شد: مردم مساجد و خیابان‌ها را سیاه‌پوش کرده، با ذکر مراثی، سینه‌زنی و زنجیرزنی عزاداری می‌کنند. در دوره بوییان آغاز شد و توسط صفویان و قاجاریان گسترش یافت .
روضه‌خوانی
مردم در «حسینیه» و مجالس مذهبی، ماجرای کربلا را با صدای بلند بازگو کرده و نوحه‌سرایی می‌کنند. این رسم از ایران به بحرین، هند و دیگر کشورها گسترش یافت .
تعزیه
نمایش‌های مذهبی، تجسم صحنه‌های عاشورا، که در دوره قاجار به‌عنوان هنر ملی ثبت شدند و تا امروز اجرا می‌شوند. تعزیه سالیانه در محرم توسط صدها هنرمند اجرا می‌شود .
نخل‌گردانی
یکی از نمادین‌ترین رسوم ایرانی است. نخل (تابوت نمادین امام حسین) که با پارچه مشکی، شمشیر، آیینه، گل و پارچه تزئین شده، توسط بسیاری مردان بر دوش گرفته می‌شود. این رسم از زمان صفویه (با احتمال ریشه پیش از اسلام) در استان‌هایی همچون یزد، کاشان و شاهرود رایج شد .
چهل منبر: مخصوص استان لرستان، زنان با پوشش و چهل چراغ به در خانه‌ها می‌روند و عزاداری می‌کنند
آیین شیرخوارگان حسینی: ویژه نوزادان و کودکان برای یادآوری علی‌اصغر، فرزند ۶ ماهه امام حسین، در جمعه نخست محرم برگزار می‌شود.
خودزنی مدرن و نقل روزه‌های مرزی
در برخی مناطق، استفاده از تیغ و زنجیر برای متقاضیان عزاداری، مورد توجه است؛ گرچه از سوی برخی مرجعیت‌های شیعه نقد شده و حتی ممنوع اعلام شده.
۳. بافت اجتماعی و سیاسی مراسم
عزاداری محرم عمدتاً نقش مهمی در هویت گروهی شیعیان دارد، فرصتی برای بازخوانی ارزش‌هایی چون ایثار، مقاومت در برابر ظلم و همبستگی. با آغاز صفویه، دولتمردان از آن برای تقویت وحدت مذهبی-سیاسی بهره بردند؛ حتی قاجاریان نیز از آن برای مشروعیت حکومت استفاده کردند. پس از انقلاب ۱۳۵۷ در ایران، مراسم عاشورا بار دیگر به بستری جهت شکل‌دهی گفتمان رسمی سیاسی تبدیل شد.
4. اهمیت معنوی و تحول معاصر
با وجود چالش‌ها، عاشورا همچنان محور اصلی هویت شیعی ایرانی است. مراسم چهل روز عزاداری تا اربعین ادامه یافته و پیاده‌روی نجف تا کربلا اکنون بزرگ‌ترین گردهمایی مذهبی دنیاست.
آیین‌هایی مانند شمع‌گردانی شام غریبان، توزیع نذورات، ذکر مصائب و مراسم شیرخوارگان، شکل‌گیری هویت دینی، فرهنگی و اجتماعی در ایران را تثبیت کرده‌اند.
مراسم عزاداری امام حسین (ع) در ایران، ساختاری چندلایه از آداب دینی، باورهای تاریخی، نمایش نمادین، تعامل سیاسی و حس جمعی دارد. از نخستین عزاداری‌های خاندان تا نخل‌گردانی‌های بس عظیم در مساجد ایران، عاشورا نمود تحولات اجتماعی-سیاسی ایران بوده است و تا امروز زبان مشترک تعلیمی-فرهنگی را میان نسل‌ها حفظ کرده است.